شهر رشت از دوره قاجار «دروازه اروپا» لقب گرفت و علت آن بود که آمد و شد مسافران به اروپا یا برعکس، از رشت انجام می‌شد. تا پیش از این و در دوره صفویه، سفر به اروپا از «عثمانی» بود. آبراه تاریخی بندر پیربازار و نزدیک به رشت، چنان وسیع بود که کرجی‌ها (نوعی قایق)، کالا و مسافران را از این آبراه به مرداب انزلی رسانده و سپس با کشتی به اروپا می‌رفتند. از نیمه دوره قاجار تا اواخر پهلوی، صنعت نوغانداری جهش قابل توجهی یافته و بسیاری از تجار اروپایی برای خرید ابریشم مرغوب گیلان از همین مسیر دریایی وارد رشت می‌شدند.
به‌راستی تجار و مسافرانی که از استان‌های مرکزی به رشت می‌آمدند و یا محصلانی که قصد تحصیل در اروپا را داشتند، در زمان ورود به رشت در کجا اقامت داشتند؟ در دوره صفویه و قاجار،کاروانسراها بخشی از این نقش را بر عهده داشتند و در کاروانسرا، بخش‌هایی برای اسکان درنظر گرفته می‌شد. متاسفانه از ۲۰ کاروانسرای دوره قاجار، تنها پنج کاروانسرا باقی مانده است. بنای دو طبقه «سرای سعادت»، در بازار رشت، کاربری توامان داشت، طبقه دوم مشخصا برای اسکان مسافر و تجار بود و طبقه اول، برای نگهداری مال‌التجار.
افزون بر آن، گیلانیانی -که اعتبار و مکنتی داشتند- بناهایی برای پذیرایی از مهمانان خود، می‌ساختند. برخی از این بناها هنوز در رشت موجود است؛ «عمارت کلاه فرنگی» به‌جامانده از نیمه دوره قاجار، شاخص‌ترین بناست که مالک (اکبرخان بیگلربیگی، رئیس گمرک) برای پذیرایی از مهمانان خود ساخته بود. «عمارت طارمسری» با قدمت دوره قاجار، در محله چهاربرادران، از ابتدا به عنوان مهمانسرا ساخته می‌شود. «زیباسرا»، در ابتدای خیابان امام، مهمانسرای خاندان رفیع بود.
البته برخی از تجار که تمکن کمتری داشتند، بخشی از فضای مسکونی خود را بدین منظور اختصاص می‌دادند. «خانه باغبان» در محله بادی الله، نمونه‌ای از این کارکرد دوگانه است. این بنا به نحوی ساخته شده که از نمای نخست یک طبقه و در پشت ساختمان دو طبقه است. بانوی سالخورده‌ای که مالک فعلی است، می‌گوید: این خانه متعلق به پدرشوهرم و او تاجر نیشکر بود و هر زمان که تجار روس برای خرید نیشکر به رشت می‌آمدند، در اتاق‌های طبقه بالا ساکن می‌شدند.
با شروع آهنگ مدرنیته پس از مشروطه، ورود ماشین و افزایش دانشجویانی که به قصد تحصیل به اروپا می‌رفتند، شاهد تردد دیگر طبقات جامعه به رشت هستیم و پس از آن انقلابی در ساخت هتل‌ها و مهمانسراهایی برای دیگر طبقات جامعه رخ داد.
اکنون برخی از هتل‌های ساخته شده در نخستین سال‌های صده پیش، در مرکز رشت موجود بوده و برخی نیز با وجود تخریب، در حافظه تاریخی این شهر هنوز باقی هستند. هتل‌های موسوم به ؛ اروپا، ساوی، اردیبهشت، هتل فردوسی و مهمانپذیرهای؛ بهار، کاروان، پارک، سعدی، فارس، کناره، جوان و هزار و یک شب برخی از این نمونه‌هاست.
«مهمانپذیر بهار»، قدیمی‌تر از بقیه است و بنا بر کتیبه موجود بر سردرب، نخستین بنایی است که پس از ساخته شدن اولین خیابان رشت (سپه) ساخته شد. احداث نخستین خیابان رشت، درست پیش از اتمام عمارت بلدیه و به موازات این عمارت آغاز شد. نویسنده کتاب «تاریخچه بلدیه» درباره احداث این خیابان می‌گوید: احداث نخستین خیابان رشت سه سال، یعنی از سال ۱۳۰۳ تا ۱۳۰۶ خورشیدی طول کشید. این خیابان در زمان خود مهمترین خیابان رشت محسوب می‌شد. محمود نیکویه، با اشاره به تخریب بسیاری از املاک خصوصی و دولتی در مسیر احداث خیابان می‌افزاید: دی ماه ۱۳۰۳، در روزنامه « قرن چهارده » چاپ رشت، گزارشی با عنوان « عملیات بلدیه» درباره طرح و اجرای اولین خیابان رشت درج شده، آمده است:« برای توسعه این خیابان قسمت‌های دیوارهای مخروبه ابنیه دولتی که از بدو مشروطیت ایران خراب و منظره تاثرآوری را نشان می‌دهد، منهدم و مقدار کل آن مسطح و جزء خیابان فوق شده برای تسطیح بقیه آن مشغول هستند. این خیابان به طول ۳۳۰ذرع و به عرض ۱۲ذرع خواهد بود. برای سهولت کار، خط آهنی به طول ۱۱۵ذرع کشیده شد که خاک و گل و پاره آجر بوسیله آن حمل و نقل شود، به علاوه خیابان مزبور شن‌ریزی شده است.»
نخستین خیابان سنگفرش شده رشت، مکانی برای پیاده‌روی و تفرج شهروندان می‌شود. اما نکته مهم، ساخت « مهمانپذیر بهار» به‌عنوان نخستین مکان اقامت بود. بر سردرب «بهار» که هنوز هم موجود است ذکر شده که این بنا همزمان با احداث نخستین خیابان ساخته شده است. روبروی این مهمانپذیر، «مسافرخانه فرد» را هم با قدمت دوره قاجار داریم. اما این ساختمان ملک مسکونی بوده که مدتی به‌عنوان بیمارستان خصوصی دکتر میلانچی کاربری داشت و بعدها به‌خاطر موقعیت خیابان پهلوی (با نام جدیدش امام) به‌عنوان مسافرخانه تغییرکاربری می‌یابد. مهمانپذیرهای کاروان، سعدی، پارک و فارس نیز بعدها در خیابان امام ساخته می‌شود که برخی از آنها هنوز کاربری خود را حفظ کرده‌اند.
«هتل اروپا» یا با نام جدیدش هتل ایران، زیباترین هتلی است که معماری آن به سبک دیگر بناهای مرکز شهر (نئوکلاسیک روسی) و درست در جوار عمارت بلدیه ساخته شده است. این بنا بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۴ خورشیدی ساخته شد و بخاطر همسانی معماری با دیگر بناهای مرکز شهر، خرداد ماه سال ۱۳۵۶ و به شماره ۱۵۱۶ در فهرست آثار تاریخی ثبت می‌شود. اگرچه ساختمان این بنا پابرجاست ولی به دلیل مصادره بعد از انقلاب و تغییرکاربری‌های چندگانه، نه شکوه گذشته و نه کاربری اسکان را دارد.
با ساخته شدن دومین خیابان رشت ( با نام جدیدش، اعلم الهدی) بین سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۴، شاهد ساخته شدن «هتل ساوی» در ابتدای آن هستیم که متاسفانه اکنون نیمی از آن سالم مانده و طبقه همکف آن کاربری تجاری دارد.
ساخت سومین خیابان رشت، از سال ۱۳۰۸ آغاز و هدفش اتصال شرق به غرب رشت است. ولی خرید املاک شخصی در این محور زمان و اعتبار زیادی می‌برد. در نهایت خیابانی زیبایی ساخته می‌شود که رشتی‌ها به آن لقب «شیک» می‌دهند و هنوز پس از حدود ۹۰ سال، بازهم رشتی‌ها به خیابان «شریعتی» شیک می‌گویند و بر سردرب واحدهای تجاری هم شیک نوشته شده است.
«هتل فردوسی»، شاخص‌ترین هتل ساخته شده در خیابان شریعتی است. هرچند کاربری خود را از دست داده اما این عمارت زیبا با یک ساباط تاریخی، در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
هزارو یک شب، کناره وجوان از دیگر مهمانپذیرهای ساخته شده در اوایل پهلوی در خیابان شریعتی است. اگرچه رشت به‌عنوان یک شهر مسافرپذیر مطرح است اما بسیاری از کارشناسان عقیده دارند، رشت شهر گذری است و زیرساخت‌های گردشگرپذیری را ندارد. ناگفته پیداست که هتل‌ها و مهمانپذیرهای مرکز شهر یا کاربری گذشته را ندارند و یا فضای آن مطلوب مسافر نیست.
مقایسه وضعیت فعلی و مطالعه سفرنامه افرادی که در نخستین سال‌های فعالیت این هتل‌ها در آن سکنی گزیده‌اند، خود گویای وضعیت زیرساخت‌های صنعت گردشگری در مرکز استان است و می‌بینیم، رشتی که در صنعت هتل داری پیشرو بوده، اکنون فاقد زیرساخت‌های مناسب برای گردشگری است.
به عنوان نمونه «عباس مسعودی»، مؤسس و سردبیر روزنامه اطلاعات در نوروز ۱۳۰۷ به رشت سفر کرده و ۲۰ روز در این شهر و برخی از شهرهای گیلان اقامت داشت. او سلسله یادداشت‌های خود را در روزنامه اطلاعات منتشر می‌کرد. وی در «هتل ساوی» در ابتدای نخستین خیابان رشت اقامت داشت : «اتومبیل ما بازار پر از جمعیت رشت را پیموده وارد خیابان پهلوی و درب مهمانخانه که برای توقف چند روزه انتخاب کرده بودیم، ایستاد. مهمانخانه‌ای را که ما منزل کردیم عمارتی بود مقابل بلدیه رشت و یکی از مهمانخانه‌های نظیف شهر رشت به شمار می‌آید. اگرچه این مهمانخانه (هتل ساوی) خیلی کوچک است ولی بنای خیلی قشنگ آن تمام مسافران را به این نقطه جلب می‌کرد… در رشت مهمانخانه‌های متعدد یافت می‌شود که اغلب خوب و آبروند هستند مسافرینی از طهران یا سایر نقاط وارد می‌شوند بیشتر میل دارند در مهمانخانه‌ها بسر ببرند.»
در بخش دیگری از یادداشت‌ها اشاره دارد که این نوسازی به همت فرمانده تیپ مستقل شمال، سرتیپ محمد حسین خان آیرام، صورت گرفته است. آیرام دانش آموخته سن پترزبورگ بوده و به زبان‌های روسی و فرانسه آگاه است وحضور چندین ساله‌اش در کشورهای اروپایی در نوع نگاه او تاثیر داشته است :« یکی از رفقا نقل می‌کرد همین عمارت قشنگی که امروز مهمانخانه ساوی نامیده می‌شود خانه مخروبه‌ای بود متعلق به یک نفر نانوا. این نانوا کسی بود که جار و جنجال بسیاری کرده، حتی دست اطفال و عیال خود را گرفته و به منزل یکی از ملاها رفته بود. امروز از برکت آن خانه خراب، صاحب تمول و ثروت بسیاری شده و از اعمال گذشته خود نادم و از اقدام سرتپ تشکر می‌نماید. »
۱۳سال بعد، ۷روزنامه نگار به گیلان سفر می‌کنند و یادداشت‌های ایشان در روزنامه‌هایشان منتشر و اکنون در قالب کتابی تحت عنوان «هفت سفرنامه شمال» منتشر شده است. احمد ملکی، مدیر «روزنامه ستاره» می‌نویسد: « عصر روز ۲۹ اسفند ۱۳۲۰ ناشناس به شهر رشت وارد و در مهمانخانه ایران که سابقا به اسم اروپا بوده منزل کردیم. این مهمانخانه از بهترین مهمانخانه‌های رشت و مدیر آن خانمی است یونانی که پس از فوت شوهرش شخصا آن را اداره می کرد. مهمانخانه بسیار نظیف، غذاهایش ماکول و اطاق‌هایش پاکیزه و حتی جزئیات امورش پاک و مورد توجه کامل شهرداری است.»
سفر به شهرهای شمالی در پهلوی اول (۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰ ) برای همه ممکن نبود و مسافر می‌باید از کلانتری محل پروانه دریافت و علاوه بر این، متعهد می‌شد عکسبرداری نکند و تمامی جزییات سفر و افرادی که قرار است ملاقات کند، گزارش دهد. بنابراین، چهار روزنامه‌نگار مذکور، درست پس از خلع ید رضاخان در سال ۱۳۲۰، به‌طور ناشناس به شهرهای شمالی سفر می‌کنند تا اوضاع سیاسی اجتماعی این شهرها را بررسی کنند.
«احمد ملکی»، بار دیگر در فروردین ۱۳۲۲ به رشت سفر کرده و در «هتل ایران» اقامت می‌گزیند و در خاطراتش می‌نویسد: «روز دوشنبه اول فروردین به رشت وارد و در مهمانخانه ایران منزل نمودیم. شب چهارشنبه سوم فروردین برف شدیدی در رشت بارید و ناگزیر از شدت سرما به اتاق میهمانخانه ایران پناهنده شده و چون هیزم بخاری میهمانخانه کافی نبود از خارج هم خریداری نمودیم و در نتیجه معلوم شد در رشت که چوب قیمت نداشت اکنون بهای زیادی یافته است.»
جواد عباسی، مدیرعامل جامعه هتلداران گیلان، می‌گوید: ۶ واحد اقامتی در رشت داریم و این صنف متولی هتل‌های درحال بهره‌برداری است و مهمانپذیرها صنف جداگانه ای دارند.
وی همچنین توضیح می‌دهد که متولی مهمانپذیرها یا بناهای تاریخی که کاربری اقامتی داشته‌اند، مدیریت گردشگری زیر مجموعه اداره کل میراث فرهنگی است.
بنا بر اعلام روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی گیلان، ۱۰ هتل و ۱۱ مهمانپذیر در استان فعال هستند. «هتل ایران»، شاخص‌ترین بنای تاریخی در مرکز رشت است که اداره میراث فرهنگی مالک آن است. در سال‌های اخیر بارها خبرهایی به نقل از مدیرکل میراث فرهنگی گیلان منتشر شده است، مبنی بر اینکه این بنای شاخص میراثی قرار است به صندوق احیا واگذار و دوباره کاربری اقامتی یابد.
