«بل» در زبان گیلکی به معنی شعله آتش است و نوروز بل یعنی شعله آتش نوروزی. البته نه آن نوروز ملی که در جای جای فلات قاره ایران مرسوم است بلکه نوروز گیلک وگالش باستانی است که دربخش های جلگه ای و کوهستانی مازندران و گیلان و تالش به عنوان یک آیین فاخر و تاثیر گذار با زندگی مردم پیوند خورده است.
نوروز بل جشنی تاریخی است که در گاه شمار گیلکی و آغاز سال دیلمی از سوی اقوام گیلان زمین، مردم غرب مازندران، الموت قزوین و طالقان البرز جشن گرفته می شد.
برنامه های روز جشنواره:
- اجرای کنسرت موسیقی سنتی
- اجرای نمایش آیینی
- اجرای آواز خوانی شبانی
- اجرای موسیقی سنتی
- بازارچه خرید
- کشتی گیله مردی
- آیین کاروان کوچ
- آتش نوروزی
- نورافشانی شبان
برخی از این آداب و جشن ها ریشه در گردش روزگار و تغییر روزها داشت، بعضی نشات گرفته از افسانه ها، داستان ها، جنگ ها و پیروزی ها بود و برخی وابسته به معیشت و کار و روزی مردم. امروزه تعداد زیادی از این آداب و رسوم شکل کارکرد خود را از دست داده و با تغییر فرهنگ و نوعِ کار و درآمد مردم از یادها رفته اند. بعضی نیز با بی توجهی رفته رفته هویت خود را از دست داده و به تاریخ پیوسته اند. در این میان چندی از این آیین ها و جشن ها، هرچند به سختی، خود را از کوران حوادث روزگار بیرون کشیده و برجای مانده اند. یکی از این جشن ها که هنوز بعد از هزار و پانصد سال گرامی داشته می شود جشن نوروز بَل در گیلان، شمال ایران است.۲- فلسفه برگزاری جشن نوروزبل
عموما هر آیین و سنتی از پشتوانه ای برخوردار است و بازتابی از زندگی افراد و طبیعت را در خود دارد، اکنون می خواهیم به بررسی دلایل انجام آداب مختلف و چراهایی که قسمتهای مختلف جشن نوروز بل را تشکیل داه اند بپردازیم.
۱-۲- چرا آتش بر پا می شود؟
به اعتقاد مردم گیل از زمان های قدیم، برافروختن آتش در نوروز بل از شدت برف و سرما در زمستان کم می کرد و از آسیب هایی که ممکن بود سرمای زیاد بر محصولات و خانه های شان وارد کند، آنها را در امان نگه می دارد.
علاوه بر این، آتش، عنصری از عناصر چهارگانه بوده و در باور مردم شکلی مقدس داشت. همچنین آتش نوعی وسیله خبر رسانی برای آنها بوده است. از آنجایی که در گذشته وسیله های اطلاع رسانی زیادی در اختیار مردم قرار نداشته مردم از آتش برای این کار استفاده می کردند. یکی از این اعلام خبرها شروع آغاز سال جدید بوده است. چوپانان ارشد (سرگالش ها)، برای اعلام شروع سال نو با پوشیدن «شولا» به مرتفع ترین قله کوه اطرافشان رفته و بر بلندای آن آتش نوروزی را روشن می کردند. آنها با انجام این کار چوپانان دیگر را از شروع فصل کوچ و بردن دامها به پایین کوه و کشاورزان را از زمان آمدن برداشت محصول باخبر می ساختند.
علاوه بر این آنها آتش را نمادی از پاکی و پاکسازی دانسته، لباس های کهنه خود را به آتش انداخته و در کنار آن به ستایش خداوند می پرداختند و از او خیر و برکت طلب می کردند.
علاوه بر این کارکردها و نماد بودن آتش در این جشن، مردم از شعله آتش استفاده دیگری می کردند و آن پیش بینی وضع هوا برای ماه های پیش رو بود. گفته شده است که مردم کوهستان بر این عقیده بودند که اگر دود آتش نوروز بل به سمت کوهستانهای جنوب (ییلاق) برود، زمستان جلگه (قشلاق) خوب خواهد بود و اگر شعله آن به سمت جلگه بیاید، زمستان سخت و پربرفی خواهند داشت.۲-۲- چرا نوروز بل در اواسط مرداد برگزار می شود؟
همانطور که در قسمت تقویم گالشی نیز توضیح داده شد، گالشان این زمان از سال را بهترین موقع برای پرداخت مالیات و خراج سالانه خود می دانستند و با تغییری که در سال ایجاد کردند، میانه مرداد را به عنوان آغاز سال برگزیدند. آنها تمام تلاش شان را انجام می دادند تا تمام کارهای کشاورزی و دامداری خود را تا این موقع از سال انجام داده و این کار و کوشش را در پایان سال جشن می گرفتند. برای مردم گیلان فلسفه جشن نوروز بل بیش از اینکه بزرگداشت آمدن سال نو باشد، آیین خراجی و بهانه ای برای جشن گرفتن تلاشی یک ساله بوده است. آنها با برپایی این جشن به شکرانه نعمات خداوند پرداخته و سال جدید « خراجی» را به یکدیگر تبریک می گفتند.
به گفته ی دبیر اجرایی جشنواره مراسم روشن کردن آتش در ارتفاعات در آیین نوروز بل هیچ ارتباطی با دین زرتشت ندارد و شواهد تاریخی این را نشان می دهد که دین زرتشت نمی تواند دین غالب این منطقه بوده باشد با توجه به تحقیقات زیادی که اساتیدی مانند هومند و نوایان داشته اند این آتش صرفا جنبه ی اطلاع رسانی داشته است.
۳-۲- امروزه نوروز بل چگونه جشن گرفته می شود
بعد از چندین سال از برگزاری آخرین نوروز بل در گیلان مردم، جوانان به این فکر افتادند تا خاطرات پدر و مادرها و پدربزرگ ها و مادربزرگهایشان را دوباره زنده کنند. آداب و ترتیب جشن را یاد گرفتند، ترانه ها و سنت هایی که سینه به سینه منتقل شده بود را فرا گرفته و روح زندگی را دوباره در آن دمیدند. امروزه جشن نوروزبل نه برای پایان سال مالی که برای زنده نگه داشتن سنت های قدیمی و به بهانه گرد هم آمدن و شاد و خوش بودن برگزار می شود. این جشن عموما به شکل قبلی خود و با برپایی آتش، نواختن ساز، خواندن ترانه و پخش نقل و نبات برگزار می شود اما دیگر ماهیت و فلسفه پرداخت مالیات، قشلاق کردن یا برداشت محصول در نهان آن وجود ندارد. هر چند این جشن هنوز در تمام گیلان فراگیر نشده است و تنها در نقاطی اجرا می شود اما امید است به تدریج و با توجه بیشتر مردم و مسوولین و به ویژه ثبت آن در میراث ناملموس ایران، به زودی این جشن بر جاذبه های گردشگری این سرزمین زیبا بیفزاید. نحوه محاسبه نجومی سال دیلمی به این شکل است که نورزوبل بین ۱۳ تا ۱۷ اَمرداد در نوسان است. مرداد طبق نجوم قدیم، ماه «شیر و خورشید» است. زیرا، هرسال از مرداد و از خانه خورشید آغاز می شود و سال شمسی و خورشیدی است، از این رو به «افتو شومار» یا «آفتاب شمار» یعنی سال شمسی معروف است و چون سال شماری باستانی مربوط به دوره دیلمی هاست به «تقویم دیلمی» نیز معروف است. علت نوسان در محاسبه روزها، به نحوه ی محاسبه هر سرگالش در مناطق مختلف کوهستانی گیلان و مازندران بستگی داشت. سرگالش های هر منطقه، با روش سنتی خود حساب نوروز را داشتند و به همین دلیل، نوروز بل در مازندران با ۲ تا ۳ هفته اختلاف در ۲۶تیرماه برگزار می شود.
ریشه نوروزبل، به نحوه معیشت دامداران گالش بستگی داشت، به گفته برخی پژوهشگران ، «نوروز بل» ریشه در نحوه معیشت کوه نشینان دارد و در واقع مراسم نوروز بل زمان کوچ دامداران را خبر می داد.روشن کردن آتش توسط سرگالش در قله کوه ها، یکی از رسوم نوروز بل بود که در حقیقت زمان کوچ را به روش سنتی به دامداران خبر می داد و با روشن کردن آتش و جهت رفتن دود، به نوعی هوای آن سال را نیز پیشگویی می کردند. اگر دود آتش نورز بل به طرف کوهستان های جنوب (ییلاق) می رفت، گفته می شد زمستان خوبی در جلگه (قشلاق) خواهند داشت و اگر به طرف جلگه می رفت، زمستان سخت و پربرفی در انتظار دامداران بود. نوروز باستانی گیل و دیلم نیز همانند نوروز باستانی ملی، با خانه تکانی، دید و بازدید، پوشیدن لباس نو و پخت شیرینی های محلی و… همراه بود.
-
